Historia Oddziału Polskiej Akademii Nauk w Krakowie

 

Po uchwaleniu 30 października 1951 roku Ustawy o Polskiej Akademii Nauk, nieudane próby zreformowania istniejącej od roku 1872 Polskiej Akademii Umiejętności i podporządkowania jej władzom partyjno-rządowym, doprowadziły do zaprzestania jej działalności i utworzenia w Krakowie, jednym z wiodących centrów nauki i kultury w Polsce, pierwszego Oddziału Polskiej Akademii Nauk.

Oddział PAN w Krakowie został powołany w 1957 roku celem integrowania środowiska naukowego Krakowa, aktywizowania go do twórczej pracy naukowej, inicjowania badań naukowych oraz wdrażania i upowszechniania ich wyników.

Do czasu powołania Oddziałów w Katowicach i Lublinie, Krakowski Oddział obejmował wszystkie województwa Polski południowej. Obecnie terenem działania Oddziału jest miasto Kraków oraz region Polski południowo-wschodniej, obejmujący głównie województwa Małopolskie i Podkarpackie.

W ciągu 50 lat istnienia pracami Oddziału kierowali wybitni uczeni polscy, jak prof. Władysław Szafer (botanik), prof. Marian Mięsowicz (fizyk), prof. Aleksander Krupkowski (metalurg), prof. Zenon Klemensiewicz (polonista) i inni.

Działalność merytoryczna, zgodnie z tradycją Polskiej Akademii Umiejętności, była realizowana przez komisje naukowe, których krąg był w miarę potrzeb rozbudowywany. W trakcie funkcjonowania Oddziału było powołanych 46 komisji i doraźnych zespołów naukowych, z których część została z czasem rozwiązana, a 3 przeszły do Polskiej Akademii Umiejętności, po jej reaktywowaniu.

Siedzibą Oddziału najpierw był budynek Polskiej Akademii Umiejętności przy ulicy Sławkowskiej 17, a od 1993 roku jest nią zabytkowa, XV-wieczna kamienica mieszczańska zwana „Kamienicą Kreczykowską”, w centrum miasta, przy ulicy św. Jana 28.

Obecnie Oddział PAN skupia 55 członków Polskiej Akademii Nauk. W Krakowie działa ponadto 11 instytutów naukowych i 11 samodzielnych zakładów PAN.

Prezydium Oddziału tradycyjnie jest reprezentowane na posiedzeniach Kolegium Rektorów Wyższych Uczelni i Społecznego Komitetu Odnowy Zabytków Krakowa, w obradach Regionalnego Komitetu Sterującego przy Urzędzie Marszałkowskim do spraw Strategii Rozwoju Województwa Małopolskiego, a od roku 2003 w pracach Interdyscyplinarnej Komisji Rozwoju Miasta Krakowa, łączącej członków Polskiej Akademii Umiejętności i Oddziału Krakowskiego PAN. Ponadto, na zaproszenie organizatorów, Oddział patronuje konferencjom naukowym organizowanym w Krakowie, na przykład corocznemu Międzynarodowemu Sympozjum Polskiej Sieci Komórkowej i Molekularnej UNESCO/PAN, Międzynarodowej Konferencji Embriologii Roślin, Sesjom Podgórskiej Rady Dzielnicy XIII Stołeczno-Królewskiego Miasta Krakowa, uroczystościom jubileuszowym (ostatnio z okazji 50-lecia Instytutu Fizyki Jądrowej im. H. Niewodniczańskiego Polskiej Akademii Nauk) itp.

W Oddziale pracuje 26 komisji naukowych, zrzeszające około 900 uczonych z wyższych uczelni, placówek PAN, instytutów resortowych oraz innych placówek badawczych. Są to Komisje: Archeologiczna;  Historyczna; Historycznoliteracka; Językoznawstwa; Nauk Ekonomicznych i Statystyki; Nauk Organizacji i Zarządzania; Nauk Pedagogicznych; Nauk Prawnych; Psychologii; Orientalistyczna; Prasoznawcza; Słowianoznawstwa; Biologiczna; Budownictwa; Metalurgiczno-Odlewnicza; Nauk Ceramicznych; Komisja Urbanistyki i Architektury; Technicznej Infrastruktury Wsi; Historii i Filozofii Medycyny; Nauk Medycznych; Geodezji i Inżynierii Środowiska; Gospodarki Wodnej; Nauk Geologicznych; Nauk Mineralogicznych; Ergonomiczna i Ochrony Zdrowia Społecznego

Komisje organizują posiedzenia naukowe i konferencje, podczas których są rozpatrywane problemy naukowe, przedstawiane wyniki badań i prezentowane prace. Forum Komisji stanowi więc platformę dyskusji i wymiany myśli, będących istotnym elementem rozwoju nauki. W pracy tej Komisje współdziałają z macierzystymi instytucjami swoich członków, głównie z wyższymi uczelniami Krakowa, placówkami PAN, muzeami, towarzystwami naukowymi i regionalnymi oraz innymi ośrodkami naukowymi z kraju i zagranicy. Wspierane są zwłaszcza badania ważne dla miasta Krakowa i województwa małopolskiego. Działalność Komisji na przestrzeni lat najlepiej odzwierciedlają ich wydawnictwa. Do roku 2000 Komisje realizowały własne tematy naukowo-badawcze subsydiowane przez PAN. W ich wyniku powstało szereg cennych opracowań. Oto kilka przykładów.

Komisja Archeologiczna realizowała badania nad przedlokacyjnym Krakowem i średniowiecznych Przemyślem, uwieńczone znaczącymi odkryciami. Zajmowała się eksploracją i inwentaryzacją również innych grodzisk południowej Polski. Z inicjatywy tej Komisji realizowano poszukiwania i wykopaliska w Dolinie Dunajca i Popradu oraz w dorzeczu Sanu i Wisłoki. Prace terenowe na Podkarpaciu prowadzono po obu stronach granicy z Ukrainą, wspólnie z archeologami ukraińskimi. Program badawczy tej Komisji obejmował zagadnienia z paleolitu, neolitu, epoki brązu
i epoki żelaza, ze szczególnym uwzględnieniem archeologii Karpat. Wyniki badań publikowano
w roczniku Komisji „Acta Archaeologica Carpathica” oraz w serii „Prace Komisji Archeologicznej”, będącej kontynuacją podobnego wydawnictwa Komisji Prehistorycznej PAU.

Komisja Etnograficzna prowadziła badania nad sztuką ludową Małopolski, rzemiosłem ludowym, zespołami folklorystycznymi, kulturą ludową województwa nowosądeckiego, folklorem nadwiślańskim i kulturą ludową Krakowa. Opracowania badań publikowano w osobnych monografiach, takich jak: A. Kowalska-Lewicka „Hodowla i pasterstwo w Beskidzie Sądeckim” (1980), Cz. Robotycki „Tradycja i obyczaj w środowisku wiejskim. Studium etnologiczne wsi Jurgów na Spiszu” (1980), M. Brylak-Załuska „Maziarska wieś Łosie” (1983), praca zbiorowa „Studia z kultury ludowej Beskidu Sądeckiego” (1985), praca zbiorowa pod red. A. Zambrzyckiej-Kunachowicz, J. Bujaka i R. Goduli „Kraków. Przestrzenie kulturowe” (1993).

Komisja Historyczna prowadziła badania stosunków polsko-niemieckich, polsko-czeskich
i polsko-ukraińskich, badania nad kodeksem dyplomatycznym Polski średniowiecznej, nad parlamentaryzmem polskim XVII i XVII wieku, nad genezą agresji hitlerowskiej na Polską oraz nad ruchem oporu w Polsce południowej. Prowadziła prace w zakresie systematyzacji i katalogowania wybranych zasobów źródłowych oraz związane z kartografią historyczną (wykonano m.in. mapy: „Zagrożenie tureckie w Polsce i Europie XV-XVII wieku” i „Tereny działań armii <<Kraków>> podczas kampanii wrześniowej 1939 roku”). Rozprawy i materiały źródłowe drukowano w seriach „Prace Komisji Historycznej” i „Materiały Komisji Historycznej”, a krótsze opracowania w kwartalniku „Studia Historyczne”.

Komisja Orientalistyczna grupuje specjalistów z zakresu filologii, językoznawstwa, literaturoznawstwa, historii, archeologii oraz innych dyscyplin zajmujących się kulturami Azji (głównie Bliskiego Wschodu) oraz Afryki (przede wszystkim Afryki Północnej). Do jej najważniejszych osiągnięć należy publikacja szeregu tomów arabskich źródeł do dziejów ludów słowiańskich oraz kilkudziesięciu monografii głównie z zakresu arabistyki, iranistyki oraz turkologii, a także 50 tomów rocznika "Folia Orientalia" należącego do grupy najważniejszych międzynarodowych czasopism orientalistycznych na świecie.

W wyniku prac Komisji Nauk Geograficznych wydano „Atlas miejskiego województwa krakowskiego” (1979), „Atlas województwa bielskiego” (1981), „Atlas województwa tarnowskiego” (1988) oraz monografię „Województwo tarnowskie” (1988), z których do dziś korzystają urzędy wojewódzkie i instytutcje terenowe. Ta sama Komisja była inicjatorem kilkuletnich badań dotyczących charakterystyki środowiska geograficznego miasta Krakowa oraz jego problemów społeczno-ekonomicznych. Zaowocowało to wydaniem w 1996 roku zbiorowego opracowania „Folia Geographica” Series Geographica-Physica vol. XXV-XXVI oraz Series Geographica-Oeconomica vol. XXVII-XXVIII pt. „Przemiany środowiska przyrodniczego i procesy rozwojowe miasta Krakowa po II wojnie światowej”. Opublikowane referaty są wykorzystywane przez Biuro Rozwoju Krakowa, Instytut Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej, a także przez Urząd Miasta w pracach nad planami Krakowa. W roku 2003 wydano vol. XXXI-XXXII „Folia Geographica”, Series Geographica-Oeconomica, ukazujący najistotniejsze problemy demograficzno-osadnicze i społeczno-gos-podarcze województwa małopolskiego, funkcjonującego w nowym układzie administracyjnym kraju.

Monografie Ośrodka Dokumentacji Fizjograficznej wydane w „Studiach Ośrodka Dokumentacji Fizjograficznej”, a dotyczące wartości, zagrożeń i ochrony środowiska przyrodniczego Wyżyny Krakowsko-Wieluńskiej i Miechowskiej (t. I, 1972, t. XI, 1983), Tatr (t. III, 1974), Ziemi Chrzanowskiej i Pustyni Błędowskiej (t. VII, 1979), Puszczy Niepołomickiej (t. IX, 1981, t. X, 1982), Niecki Nidziańskiej (t. XIV, 1986, t. XV, 1987, t. XVI, 1988), Zamojszczyzny (t. XX, 1992) i województwa krośnieńskiego (t. XXII, 1993), zawierają istotne informacje służące wydziałom Ochrony Środowiska urzędów wojewódzkich przy podejmowaniu różnorodnych decyzji. Ośrodek uczestniczył także w badaniach nad środowiskiem przyrodniczym aglomeracji miejsko-przemysło-wej Krakowa w warunkach zwiększającej się antropopresji, prowadzonych przez instytuty PAN i krakowskie szkoły wyższe. Pierwsze opracowania z tego zakresu wydano drukiem w „Studiach Ośrodka Dokumentacji Fizjograficznej” t. XXIV, 1996.

Opracowania naukowe Komisji Urbanistyki i Architektury z dziedziny urbanistyki i architektury Krakowa, rewaloryzacji zabytków, architektury militarnej, planowania przestrzennego, sztuki ogrodowej i innych, drukowane w „Tece Komisji Urbanistyki i Architektury”, są wykorzystywane przez urzędy realizujące politykę planistyczna miasta.

Działający w latach 1971-1993 Zespół Badawczy Dziejów Oświaty w Latach Okupacji Hitlerowskiej (1939-1945) prowadził badania, kwerendy i prace archiwalne dokumentujące działalność nauczycielstwa polskiego w tajnym nauczaniu na terenie Dystryktu Krakowskiego. Z czasem rozszerzył swą działalność na tereny województw kieleckiego, rzeszowskiego i katowickiego, a w miarę napływu materiałów – niektórych obszarów leżących w granicach Polski z 1939 roku, również Wilna i Lwowa. Zgromadzone materiały biograficzne (dokumenty, relacje, wspomnienia) pozwoliły opracować „Słownik nauczycieli – uczestników ruchu oporu”. Etapowo opracowano i opublikowano „Słownik nauczycieli Ziemi Krakowskiej, ofiar wojny i członków ruchu oporu 1939
-1945”, „Słownik nauczycieli Ziemi Rzeszowskiej i województwa rzeszowskiego” i „Słownik nauczycieli Ziemi Kieleckiej”. Na podstawie zgromadzonych, nabytych i zweryfikowanych materiałów wydawano zaświadczenia o uczestnictwie nauczycieli w tajnym nauczaniu oraz udzielano wyjaśnień i informacji. Dla Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce prowadzono badania nad stratami wojennymi nauczycieli w trzech byłych województwach Polski południowej. Opracowano wiele materiałów źródłowych, dotyczących jawnej i tajnej oświaty w okupowanym kraju i na szlakach wychodźczych. Artykuły monograficzne publikowano w specjalnych tomach „Rocznika Komisji Nauk Pedagogicznych”, zajmujących szczególne miejsce w historiografii edukacyjnej.

Obecnie Oddział publikuje około 20 wydawnictw ciągłych i w miarę posiadanych środków kilka seryjnych. Szczególną rolę spełniają czasopisma wydawane w językach kongresowych, które uzyskały status czasopism międzynarodowych. Są to: „Acta Archaeologica Carpathica”, „Archivum Iuridicum Cracoviense”, „Folia Orientalia”, „Acta Biologica Cracoviensia” i „Studia Geomorphologica Carpatho-Balcanica”. Dużą popularnością cieszy się kwartalnik „Studia Historyczne” i dwu-miesięcznik „Ruch Literacki”, który stał się obok „Pamiętnika Literackiego” najważniejszym czasopismem historycznoliterackim w Polsce.

Oddział PAN tradycyjnie organizuje sesje okolicznościowe, wychodząc naprzeciw bieżącym potrzebom. Na przykład z okazji 400-rocznicy śmierci Jana Kochanowskiego Krakowski Oddział patronował międzynarodowej sesji naukowej, której plon wydano w obszernej monografii „Cracovia litterarum. Kultura umysłowa Krakowa i Małopolski w dobie renesansu”, pod redakcją Tadeusza Ulewicza. W 75-lecie urodzin wybitnego językoznawcy prof. Henry’ego Leeminga Komisja Słowianoznawstwa zorganizowała międzynarodową sesję naukową „Kontakty polsko-ruskie w czasach dawnej Rzeczypospolitej. Język – kultura – literatura”. Materiały z sesji wydano w pamiątkowej księdze „Collectanea Slavica” (Prace Komisji Słowianoznawstwa nr 50). Krakowski Oddział PAN zorganizował także konferencję naukową „Powódź w dorzeczu górnej Wisły w lipcu 1997 roku”, gdzie omówiono przyczyny, przebieg i skutki powodzi oraz strategię zapobiegania takim katastrofom w przyszłości. W 2007 roku Prezydium Oddziału było głównym organizatorem Międzynarodowej Konferencji pod auspicjami Academia Europaea „Why Chemistry?! – Chemistry at the Service of Society”, na temat wielostronnego wpływu chemii na współczesną cywilizację i niesprawiedliwej, powszechnej opinii, obwiniającej chemię o degradację środowiska, zatrucie atmosfery i katastrofy ekologiczne. Pod auspicjami Komisji Orientalistycznej były organizowane w Mogilanach międzynarodowe kolokwia qumranologiczne, poświęcone stanowi badań nad odczytaniem
i interpretacją rękopisów znad Morza Martwego. Ta sama Komisja zorganizowała „International Conference of Kurdish Studies”, publikując materiały w „Pracach Komisji Orientalistycznej” nr 25 oraz trzykrotnie „International Conference Oriental Languages in Translation” („Prace Komisji Orientalistycznej” nr 24, 26 i 27). Komisja Urbanistyki i Architektury była organizatorem corocznych, majowych sesji poświęconych problemom ochrony parków narodowych, głównie Ojcowskiego Parku Narodowego oraz wielu innych konferencji naukowych, jak na przykład: „Międzynarodowe uwarunkowania rozwoju przemysłu”, „Skutki przestrzenne przebudowy miast i regionów
z udziałem środków unijnych”, „Architektura i dobro kultury. Tożsamość i kontynuacja tradycji” itp. Komisje Naukowe organizują lub współorganizują z wyższymi uczelniami Krakowa po kilka lub kilkanaście konferencji rocznie.

Upowszechnianiu nauki przez wiele lat służyła Wszechnica PAN, organizując semestralne cykle wykładów z zakresu nauk społecznych, matematyczno-przyrodniczych i technicznych. Wykładowcami często byli wybitni uczeni krakowskich uczelni, przyciągając rzesze osób zainteresowanych daną tematyką.

Działalność popularnonaukowa realizowana jest głównie poprzez wydawaną od roku 1966 serię „Nauka dla Wszystkich”. Krótkie i zwięzłe prace ze wszystkich dziedzin nauki są przydatne zarówno dla uczniów i studentów, jak i nauczycieli i czytelników pragnących poszerzyć swoją wiedzę. I tu na poczytność wpływały znane nazwiska uczonych autorów. Na przykład: A. Żaki „Najstarsze miasta Małopolski” (nr 31); J. Safarewicz „Łacina i jej historia” (nr 74); R. Turasiewicz „Homer i jego świat” (nr 139); Z. Jabłoński „Zarys dziejów Towarzystwa Naukowego Krakowskiego (1815-1872” (nr 48); J. Wyrozumski „Kazimierz Wielki i jego dzieło (1333-1370)” (nr 156);
H. Markiewicz „Wczoraj i dziś nauki o literaturze polskiej” (nr 10); S. Pigoń „Wprowadzenie w <<Pana Tadeusza>>” (nr 90); Z. Klemensiewicz „Rys dziejów języka polskiego” (nr 29); J. Wolski „Iran siedziba imperiów w starożytności” (nr 403, 417); J. Jarowiecki „Prasa konspiracyjna w Krakowie (1939-1945)” (nr 281); J. Smaga „Fiodor Dostojewski” (nr 214); H. Krzanowska „Niebezpieczeństwa inżynierii genetycznej” (nr 295); E. Görlich „Szkło – tworzywo znane i nieznane”
(nr 360); A. Kadłuczka „Ochrona zabytków Krakowa” (nr 400); J. Vetulani „Dzień dzisiejszy i jutro neurobiologii” (nr 391); A. Bolewski „Mineralogia wczoraj i dziś” (nr 226); A. Manecki „Meteoryty, pyły kosmiczne i skały księżycowe” (nr 251); W. Heflik „Kamienie ozdobne w Polsce” (nr 287); W. Sedlak „Bioelektronika – środowisko i człowiek” (nr 318); W. Szafer „Dziesięć tysięcy lat historii lasów w Tatrach” (nr 1); S. Myczkowski „Zielona szata Ziemi” (nr 168).

Od początku działalności Oddział współpracował z regionalnymi towarzystwami naukowymi, głównie Kieleckim Towarzystwem Naukowym i Towarzystwem Przyjaciół Nauk w Przemyślu. Początkowo partycypował w wydawaniu „Rocznika Świętokrzyskiego” i „Rocznika Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Przemyślu”. Formy współpracy były różne – patronowanie wydawnictwom, recenzowanie prac i wygłaszanie odczytów. Utrzymywane były także kontakty z towarzystwami społecznymi: Regionalnym Towarzystwem Badań nad Historią Mniejszości Narodowej w Rzeszowie, Instytutem Kresów Wschodnich im. św. Brunona Bonifacego w Przemyślu, Towarzystwem Przyjaciół Ziemi Wojnickiej i Towarzystwem Miłośników Ziemi Strzyżowskiej. W miarę możliwości wspierano badania archechologiczne i etnologiczne, sprawowano opiekę nad zabytkami i tworzeniem izb regionalnych. Część Komisji Naukowych Oddziału nadal współpracuje z odpowiednimi towarzystwami naukowymi, organizując wspólne posiedzenia i konferencje, i drukując wspólne wydawnictwa. Stałą współpracę utrzymują: Komisja Etnograficzna z Polskim Towarzystwem Ludoznawczym, Komisja Nauk Ekonomicznych i Statystyki z Polskim Towarzystwem Geograficznym, Komisja Nauk Ceramicznych z Polskim Towarzystwem Ceramicznym (wspólny druk serii „Prace Komisji Nauk Ceramicznych – Ceramika. Polski Biuletyn Ceramiczny”), Komisja Nauk Medycznych i Komisja Historii i Filozofii Medycyny z Towarzystwem Lekarskim Krakowskim i wymiennie z wieloma innymi towarzystwami medycznymi (wspólne posiedzenia), Komisja Ergonomiczna z Polskim Towarzystwem Ergonomicznym.

Do 2010 r. w dyspozycji Krakowskiego Oddziału PAN znajdował się Ośrodek Konferencyjny w Mogilanach (18 km od Krakowa), mieszczący się w zabytkowym pałacyku z renesansowym ogrodem i piękną aleją grabową, a także Dom Pracy Twórczej „Pod Szczytami” w Zakopanem, położony na skraju otuliny Tatrzańskiego Parku Narodowego, u wejścia do Doliny Białego.